As orixes de Cospeito están ligadas tanto a datos da época prehistórica coma a numerosas testemuñas legadas pola tradición. Segundo esta, na localización designada co nome de Vería ou Nabalverde tiveron o seu asentamento poboadores de palafitos ou cidades lacustres, que desapareceron, alá na remota idade, inundados baixo as augas. Trataríase da Lagoa de Cospeito ou Nabalverde. Boán e o pai Gándara, entre outros, confirmarían posteriormente a existencia baixo as augas desta lagoa de restos de tellas e ladrillos, ferros e outros materiais, dato que vén a confirmar a súa situación en A Lama de Sta. Cristina, dunha poboación lacustre. Entorno a este feito consérvanse aínda entre as xentes do municipio diferentes versións dunha mesma lenda, que ten a Virxe María como protagonista. Como recordo da inundación e testemuña deste, conta a tradición que a Virxe ordenou levantar unha capela no seu honra no lugar próximo de O Monte, onde hoxe se alza o templo de Sta. María de Feira do Monte, na capital do termo. Segundo contan algúns historiadores, en tempos de Iberos e Celtas, o río Támoga, que atravesa o Municipio en dirección N-S e que deu o seu nome a unha das parroquias que rega, constituíu un dos sagrados ríos céltigos. O Tameobrigo, que segundo Murguía, recibiu as libaciones dos seus ribeiráns e merecía as ofrendas e as vítimas destes. O pai Sarmiento, por outro lado, fala de Salaniana, mansión do Imperio Romano, situada no itinerario de Braga a Astorga, como correspondente á actual Muimenta.

Na Idade Media, o couto de A Pena de Cospeito pertenceu a Ruy López de Aguiar ( López de A Pena ), ousado cabaleiro galego e soado trobador de produción descoñecida, que chegou a apoderarse do alcázar de Lugo (1461) e a ter 30 xinetes armados baixo as súas ordes. As restantes terras do municipio, ao longo do período histórico considerado, foron pertenza case por enteiro aos Andrade: solo na actual freguesía de Santalla de Rioaveso contaban con máis de 60 vasalos.

No século XV durante o levantamento popular dos Irmandiños contra a opresión señorial, as xentes de Cospeito deixaron testemuña da súa participación na loita: A Torre de Támoga, por exemplo, ou o seu histórico Castelo de Caldaloba ou Vilaxoán, conservaron pegadas da destrución dos insurrectos. Nesta última fortaleza unha vez restaurada, resistiron Constanza e Fernán Ares de Saavedra, filla e xenro respectivamente do axustizado Pardo de Cela. Tratábase do último reduto da nobreza galega que opuxo resistencia á uniformadora política de Castilla.

As terras do municipio dividíronse posteriormente en coutos e xurisdicións, repartición que subsistiu ata a moderna configuración territorial. A fortaleza de A Barreira, que estaba situada en Sta. María de Cospeito e presidía o antigo couto de A Pena, a 487 metros de altitude, foi dominio do citado Ruy López de Aguiar. Ostentaba xurisdición civil e criminal, contaba con 36 vasalos que pagaban luctuosa e varios “ferrados” de pan de renda, ademais de contribuír con catro “fanegas”y media ao Mosteiro das monxas de Lugo. Un dos máis antigos lugares dos Ribadeneira, a fortaleza foi unha das primeiras que se demoleu nesta zona por mandato de Fernando de Acuña, gobernador do reino de Galicia, aínda se poden ver vestixios desta (fosos e contrafosos) sobre o seu lugar de localización.

Para seguir contando a historia do municipio é importante relacionala coa evolución ao longo dos tempos do seu rico patrimonio histórico-artístico.

A casa ou pazo señorial de A Barreira, en Sta. María de Cospeito, e a medio quilómetro de distancia de onde se levantaba a fortificación descrita, conta coa máis antiga dos señores deste nome e posuíu, entre preeminencias e regalías, o padroado in solidum do curato de Sta. María de Cospeito e o seu anexo San Julián de Sta. Cristina, entre outros dominios e xurisdicións.

O castelo de Caldaloba, situado na parroquia de San Martín de Pino, domina o antigo couto de O Mato dende unha pequena prominencia. Nesta fortaleza Fernán Ares e a súa muller Constanza, filla do decapitado Pardo de Cela, fixéronse fortes contra Diego López de Aro, gobernador entón do reino de Galicia e axente dos Reis Católicos. Co fin de sufragar os gastos orixinados polo cerco de Caldaloba, os Reis Católicos, mediante carta datada en Córdoba con data 16/08/1484 e dirixida a López de Aro, dispuxeron a venda dos bens de Fernán Ares. En 1646 aparece como propietario do castelo e posesións do mesmo Álvaro Pérez de Vivero, conde de Fuensaldaña e vizconde de Altamira.

En 1699 por escritura outorgada en Mondoñedo, afóranse a Esteban de Outeiro, natural do couto de O Mato, en San Martín de Pino, por tres vidas de Reis en España e 40 anos máis e varios bens do devandito couto, con 16 “fanegas” de monte entorno á fortaleza, mediante o pagamento de 6 “fanegas” de centeo e dous de trigo.

O ano de 1775, os condes de Fuensaldaña vendían a Gabriel María Montenegro, señor de Caldaloba, as pedras dos restos resultantes de repetidos cercos do castelo para a construción dun cárcere. Posteriormente (1851) aforouse á fortaleza, co terreo que a rodeaba e outras terras, a Luis Vázquez Rúa pola cantidade anual de 320 reais de vellón. En 1858, finalmente, o párroco da veciña freguesía de Xoibán. Daniel Vázquez Rúa, adquire a propiedade do castelo e as súas posesións, que cede en virtude de permuta á súa irmá Antonia. Na actualidade a súa propiedade e os 4 fosos defensivos que o circundan está dividida en 2 partes de titularidad privada.

A medio quilómetro aproximado da torre descrita atopa o pazo señorial de Caldaloba, cunha casa e couto fundada por Rodrigo Díaz Sanjurjo e Montenegro (1621) e os seus donos nada tiveron que ver coa propiedade do castelo. O pazo, probablemente construído en dúas épocas, está formado de planta baixa e principal; a fachada da construción máis antiga loce un escudo de armas dun só cuartel coa M coroada dos Montenegro, e sobre ela, a serpiente(según a lenda trátase da serpe encantada do castelo, á que Gabriel Antonio Montenegro dió morte coa súa espada). A outra parte do edificio mostra un elegante balcón cuberto con balaustrada de pedra granítica. Pegada a este atópase unha capela barroca, con arco toral de medio punto, fundada en 1685 e mudada posteriormente (1769). A capela loce na súa fachada un escudo partido, ricamente labrado, coa M coroada dos Montenegro e a súa lúa en cuarto crecente, así como 5 estrelas dos luaces. Ata non hai moito foron donos proindiviso dos bens e casa de Caldaloba: Juan, Aurora, Sara, Anxos e Antonio Neira Berbetoros, en calidade de herdeiros de Juan Neira Gayoso, o seu pai, fillo á vez de Ramón Neira Montenegro e de Ramona Gayoso Ulloa. Actualmente (1977) a casa e as propiedades de Caldaloba foron adquiridas por un particular para a explotación agrícola e gandeira de tan rico lugar, bañado polo riachuelo de Os Reás, que aínda move algún muíño.

En Cospeito tamén se atopa o Pazo de Sistallo, un dos pazos máis espectaculares da provincia, vello exemplar da arquitectura civil, que se atopa na parroquia de Sistallo. Foi construído polo arquitecto Salero Meizo por encarga de Fernando Verdes de Montenegro. O impresionante escudo da fachada son as armas dos Montenegro. Fernando Verdes de Montenegro foi Ministro do Consello de Indias, secretario de Facenda (1740), contador maior de rendas, tesoureiro xeral do reino de Valencia, provedor dos exércitos do reino e fillo do cabaleiro irlandés O ´Shea. Hoxe en día reformáronse os seus xardíns baixo a supervisión do paisaxista Sales coveo.

Eráldica:

Algunhas destas figuras e feitos emblemáticos da historia de Cospeito quedan reflectidas no escudo municipal, tal e como reza o seu eráldica:

” De ouro e sobre ondas de azur e prata, unha cruz floronada de gules, cargada de cinco vieiras de prata; mantelado de gules con dúas torres de ouro. Ao timbre, coroa real pechada “.

A presenza da cruz floronada de gules ( vermello ), sobre ouro ( amarelo ), coas súas cinco vieiras de prata, que son as armas propias dos Ribadeneira está plenamente xustificada, pois este é, precisamente, un das liñaxes históricas de maior antigüidade e raizame nesta bisbarra. Recórdese, só como exemplo, que foron sucesores dos Aguiar e que, ademais levantaron un pazo señorial – o de A Barreira- a medio quilómetro de distancia de onde se levantaba a vella e xa aludida fortaleza do mesmo nome.

Ademais, as mencionadas ondas de azur e prata, presentes na heráldica desta liñaxe, serven tamén para aludir á famosa Lagoa de Cospeito ou Nabalverde, importantísimo accidente físico da xeografía municipal que foi motivo de todo tipo de lendas e mitos dos que se fixeron eco os máis importantes estudosos e literatos galegos do pasado. Xa a mediados do século XVI, apuntémolo só como un exemplo, o licenciado Molina escribía na súa “Descrición do Reino de Galicia” – a xeito de prefacio a tales riachuelos lendarios – que, “deste lago, se contan cousas tan estrañas que se non as oviese oído de persoas de crédito e de moita fe, non me ocuparía moito de escribillas.. “.

A presenza, en mantel, de dúas torres heráldicas de ouro, simbolizan – como parece obvio – os importantes testemuños da arquitectura militar e civil que existen no municipio. Aínda que non poden ignorarse os distintos pazos e casonas señoriais que marcan toda a xeografía municipal, sen dúbida son as xa aludidas fortalezas de Barreira e Caldaloba ou Vilaxoán, os dous exemplos historicamente máis representativos.